La formation, les relations sociales et les aspects humains de dirigeants qui occupent une place majeure dans l’histoire, comme Alexandre le Grand, sont toujours sujet d’intérêt et de curiosité. À cet égard, les anecdotes relatives à ces dirigeants sont importantes dans la mesure où elles reflètent le monde des sentiments et des pensées du leader, mais aussi l'esprit de l'époque. Ainsi, la tradition rapporte de nombreuses histoires sur Alexandre le Grand. Mais c’est surtout son dialogue avec le philosophe Diogène de Sinope qui est entré dans l'histoire. Alexandre le Grand respectait les philosophes. La tradition rapporte qu'un jour le roi de Macédoine, de passage à Kraneion, rendit visite au célèbre philosophe Diogène, accompagné de ses soldats. Diogène prenait le soleil devant sa jarre, sur une colline. Alexandre lui demanda s'il avait une demande à formuler. Diogène répondit : « Ôte-toi de mon soleil ». Les soldats ne purent s’empêcher de rétorquer et de s’esclaffer. Alexandre le Grand se tourna alors vers eux, demanda le silence et déclara : « Si je n'étais pas Alexandre le Grand, j'aimerais être Diogène. »

Alexandre le Grand n’a vécu que jusqu’à l’âge de 33 ans, mais il a marqué l’histoire et les esprits par ses victoires militaires. En revanche, l’on sait moins qu’il a reçu une formation auprès des meilleurs professeurs de l’époque, et fut notamment l’élève du philosophe grec Aristote. L’attitude et la réaction d’Alexandre le Grand lors de sa rencontre avec Diogène reflètent bien les leçons politiques et morales tirées de l’enseignement d'Aristote.

Bien que nous ne disposions que d'informations très limitées sur Aristote, on sait que le philosophe a vécu à Assos, cité de Troade en Asie mineure, aujourd’hui village proche de Çanakkale, en Turquie. Esprit universel, Aristote a abordé tous les domaines de connaissance de son temps, menant notamment des observations sur les sciences naturelles de l’époque (géographie, biologie, botanique, agriculture…) sur l'île de Lesbos proche. Aujourd'hui, les visiteurs d'Assos sont accueillis par une modeste statue d'Aristote à l'entrée de la ville antique.

Bien qu'Aristote et de nombreux autres philosophes aient vécu dans cette Asie Mineure berceau de bien des civilisations, il est extrêmement triste de constater le déclin de l'importance accordée à la philosophie et à son enseignement dans la Turquie d’aujourd’hui. Chaque fois que je vais à Assos et sur l'île grecque de Lesbos, je ne peux m'empêcher de me demander pourquoi cette Asie Mineure, qui a engendré Aristote et tant d'autres grands philosophes, n'est plus la terre des grands penseurs. L'ouverture et le rayonnement d'écoles de philosophie de nouvelle génération à Assos, aux portes ouvertes à tous et à tous ceux qui souhaitent discuter de philosophie, l’étudier, pourraient devenir réalité avec le soutien de l'État, d'institutions privées ou de personnes engagées dans ce travail. Les ateliers où se tiennent des séminaires de philosophie, à Assos et ses environs, sont prometteurs, mais on ne peut pas dire que ces pratiques touchent de grandes masses. En fait, la renommée des centres de philosophie de l’Antiquité s’est forgée grâce à la sagesse et au courage de philosophes, qui ont su nous transmettre leurs connaissances. À cette époque ‒ comme aujourd’hui d’ailleurs ‒ être un penseur signifiait prendre des risques pouvant entraîner l’exclusion, la marginalisation, la condamnation à mort ou l’exil…

Pour renouer avec Aristote, Diogène de Sinope et tous les autres, il est aussi important de rapprocher les grands noms de la philosophie de cette région avec ceux du monde entier par des écoles de philosophie à la vision innovante, que de garder vivants leurs noms et leurs œuvres. Pour cela, il faut une nouvelle compréhension et de nouvelles institutions qui rassembleront la philosophie et les hommes sur un terrain commun.

Quand je compare l'immense statue d'Alexandre le Grand à Skopje avec la modeste statue de son professeur Aristote à Assos, je peux dire que la statue d'Aristote m'a davantage impressionné. Laissons le dernier mot à l'élève d'Aristote, Alexandre le Grand : « Je suis redevable à mon père de vivre, mais à mon professeur de bien vivre. »

Dr Gözde Kurt Yılmaz

Büyük İskender ve Aristoteles

Kuzey Makedonya’da Üsküp’ün şehir merkezini ziyaret edenleri devasa bir Büyük İskender heykeli karşılar. Şahlanmış bir atın üzerinde duran Büyük İskender’i tasvir eden bu heykel ile onun ne kadar güçlü ve büyük bir lider olduğu vurgulanmaktadır. Büyük İskender gibi tarihte son derece önemli bir yeri olan liderlerin, eğitim geçmişleri, sosyal ilişkileri ve insani yönleri de merak konusudur. Bu açıdan liderlere ilişkin aktarılan anektodlar hem liderin duygu ve düşünce dünyasını hem de dönemin ruhunu yansıtması açısından önemlidir. Büyük İskender’e ilişkin birçok hikâye anlatılsa da Sinoplu filozof Diyojen ile girdiği diyalog tarihe geçmiştir. Büyük İskender filozoflara saygı duyan bir liderdi. Rivayete göre bir gün Makedonya Kralı Büyük İskender Kraneion’dayken, askerleri ile birlikte Kraneion Banliyösü’nde uzanarak güneşlenen Diyojen’in ayağına kadar gider ve ona kendisinden bir isteği olup olmadığını sorar. Diyojen şöyle yanıt verir: "Gölge etme! Başka ihsan istemem". Askerler bu cevap karşısında kendilerine engel olamaz ve aralarında konuşup gülmeye başlar. Askerlerinin o durumunu gören Büyük İskender ise onlara dönüp konuşmayı kesmelerini söyler ve ekler: "Büyük İskender olmasaydım Diyojen olmak isterdim."

Yalnızca 33 yaşına kadar yaşayan Büyük İskender’in kısa yaşam öyküsünde askeri zaferlerini bilmeyen yok gibidir. Bu zaferlerin yanı sıra, dönemin en iyi öğretmenlerinden dersler alan Büyük İskender, Yunan filozof Aristoteles’in de öğrencilerinden biriydi. Aristoteles’ten aldığı siyaset ve ahlak derslerinin Büyük İskender’in Diyojen’le olan karşılaşmasında sergilediği tavır ve yorumu Aristoteles’in öğrencisi olduğunun kanıtı gibidir.

Aristoteles’e ilişkin oldukça sınırlı bilgiye sahip olsak da Aristoteles’in bugün Türkiye Çanakkale sınırları içinde yer alan Assos’ta yaşadığı, Midilli Adası’nda hayvanlar, bitkiler ve coğrafya üzerine incelemeler, gözlemler ve deneyler yaptığı bilinmektedir. Günümüzde Assos’a giden ziyaretçileri antik kentin girişinde Aristoteles’in mütevazı bir heykeli karşılar. Dönemin önemli filozoflarına ev sahipliği yapan bu coğrafyada Aristoteles başta olmak üzere başka birçok filozofun da yaşamış olmasına rağmen, bugün Türkiye’de felsefeye ve felsefe derslerine verilen önemin azalmış olması son derece üzücüdür. Ne zaman Assos ve Yunanistan’ın Midilli Adası’na gitsem, Aristoteles ve birçok büyük filozofu yetiştiren bu coğrafyanın, neden artık büyük düşünürlerin diyarı olmadığını düşünmeden edemiyorum. Assos’ta kapılarının herkese açık olduğu, isteyen herkesin felsefe eğitimi alabileceği ve felsefe üzerine tartışabileceği yeni nesil felsefe okullarının açılması ve yaygınlaşması, devletin ve özel kuruşların ya da bu işe gönül veren insanların destekleriyle gerçek olabilir. Assos ve çevresinde felsefe seminerlerinin verildiği atölyeler umut verici fakat bu uygulamaların geniş kitlelere ulaştığı söylenemez. Aslında bu hayal yüzlerce yıl öncesinde yaşamış olan ve bilgi birikimini bugüne aktarabilmiş filozofların bilgeliği ve cesareti sayesinde gerçekleşmişti. Bugün olduğu gibi, o dönemlerde de düşünür olmak, dışlanmak, ötekileştirilmek, ölüm cezasına çarptırılmak, sürgün edilmek gibi uygulamalarla sonuçlanabilecek bedelleri göze almak demekti. Assos’lu Aristoteles, Sinoplu Diyojen ve diğer tüm filozoflar ile yeniden tanışmak için bu coğrafyadan çıkan isimleri yenilikçi vizyona sahip felsefe okulları aracılığıyla yeniden tüm Dünya ile buluşturmak isimlerini ve eserlerini yaşatmak kadar önemlidir. Bunun için de felsefe ile insanları ortak bir zeminde buluşturacak olan yeni bir anlayışa ve yeni kurumlara ihtiyaç var.

Büyük İskender’in Üsküp’teki devasa heykeli ile öğretmeni Aristoteles’in Assos’taki mütevazı heykelini kıyasladığımda Aristoteles’in Assos’taki mütevazı heykelinin beni daha çok etkilediğini söyleyebilirim. Son sözü ise Aristoteles’in öğrencisi Büyük İskender’e bırakalım: “Yaşamayı babama borçluyum. İyi yaşamayı ise öğretmenime.”